Islam hétérodoxe et christianisme en Grèce

Résumé Fr En El

En Europe du Sud-Est, l’alévisme et le bektachisme représentent deux courants étroitement liés, dont les racines plongent dans l’histoire ottomane de la région. Inscrit dans la tradition musulmane soufie, reprenant des éléments du chiisme, l’alévisme combine des influences variées, parmi lesquelles le chamanisme. En Grèce, ce courant religieux est représenté en Thrace, dans un espace culturel gréco-turco-bulgare. Quelques communautés résident en milieu montagneux et limitrophe, au nord des départements de Xanthi et de l’Évros. Cultivant une mémoire communautaire, les alévis de Thrace semblent aujourd’hui tiraillés entre repli, assimilation au sunnisme, sécularisation et reconstitution de réseaux transfrontaliers. Peu connus en Grèce, les alévis ont souvent été envisagés sous le prisme du christianisme par la littérature hellénophone en sciences sociales, suivant en cela les thèses d’orientalistes européens des xix-xxe siècles. Longtemps ignorés ou méprisés en tant que communauté spécifique, les bektachis de Thrace sont au contact du nationalisme turc – promu par des acteurs locaux ou internationaux – mais aussi de réseaux alévis transétatiques récemment revitalisés. Une confrontation scolaire survenue au début du xxie siècle dans un village alévi et largement pomaque permet d’observer ces jeux entre identité et altérité religieuse, discours nationaux et instrumentalisations. Cette étude de cas – où s’articulent logiques locales, nationales et politique internationale – rappelle que l’islam demeure, en Grèce, une question sensible.

In South-Eastern Europe, Alevism and Bektashism constitute two tightly connected religious movements whose roots go down to the Ottoman history of this area. This branch of Islam belongs to Sufi traditions, integrates elements of Shiism as well as various influences, among which shamanism. In Greece, alevism-bektashism still exists in Western Thrace, in a Turkish-Bulgarian-Greek cultural environment. A few alevi communities live especially in mountainous villages, in the North of the Xanthi and Evros administrative circonscriptions. Cultivating a community memory, the Alevis of Western Thrace seem to be torn today between withdrawal, assimilation to sunnism, secularization and revitalization of cross-border networks. As a minority within the “Muslim minority” of Thrace, this religious group is little known in Greece. Greek social sciences scholars who followed, in this respect, the readings of prominent 19th-20th centuries European Orientalists have often studied this group under the prism of christianism. Long ignored or despised as a specific community, the Western Thrace bektashis are also directly in contact with Turkish nationalism – promoted by local or international protagonists – and with newly revitalized Alevi networks. A school clash in an alevi – and predominantly Pomak – village enables us to examine the interplay of religious identity and otherness, national narratives and political strategies. This case study – in which local, national and foreign policy factors are intertwined – reminds us that Islam has remained a highly sensitive issue in Greece.

Στην νοτιοανατολική Ευρώπη, ο αλεβισμός και ο μπεκτασισμός αντιπροσωπεύουν δύο στενοδεμένα ρεύματα των οποίων οι ρίζες βυθίζονται στην οθωμανική ιστορία της περιοχής. Γραμμένος στην σούφι μουσουλμανική παράδοση, παίρνοντας στοιχεία από το σιισμό, ο αλεβισμός συνδύαζει διαφορετικές επιρροές ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται και ο σαμανισμός. Στην Ελλάδα αυτό το θρησκευτικό ρεύμα παρουσιάζεται στην Θράκη, σε ένα πολιτισμικό ελληνο-τουρκο-βουλγαρικό πλαίσιο. Μερικές κοινότητες κατοικούν το ορεινό και συνοριακό περιβάλλον στα βόρεια του νομού Ξάνθης και του Έβρου. Καλλιεργώντας μια κοινοτική μνήμη, οι αλέβήδες της Θράκης φαίνονται σήμερα σχισμένοι ανάμεσα στην απόσυρση, στην αφομοίωση και στην ανασυγκρότηση των διασυνοριακών δίχτυων. Λίγο γνωστοί στην Ελλάδα, οι αλεβήδες εξετάζονται συχνά κάτω από το πρίσμο του χριστιανισμού από την ελληνική λογοτεχνία των κοινωνικών ερευνών οι οποίες ακολουθούν σ’αυτό τις θέσεις των Ευρωπαίων οριενταλιστών του 19ου και 20ου αιώνα. Άγνωστοι ή περιφρονημένοι για πολύν καιρό σαν συγκεκριμένη κοινότητα, οι μπεκτασήδες της Θράκης βρίσκονται στη διασταύρωση του τουρκικού εθνικισμού [ο οποίος προωθείται από ντόπιους και διεθνείς παράγοντες] και διακρατικών αλεβί δίχτυων τα οποία πρόσφατα ξαναζωντανεύουν. Μία σχολική αναμέτρηση η οποία συνέβηκε πρόσφατα σ’ένα χωριό αλεβί και πομάκο σε πλειοψηφία, μας επιτρέπει να εξετάζουμε αυτά τα παιγνίδια ανάμεσα σε ταυτότητα και θρησκευτική ετερότητα, σε εθνικό λόγο και εργαλειοποιήση. Η μελέτη αυτής της περίπτωσης όπου συναντιούνται οι τοπικές, εθνικές λογικές και η διεθνής πολιτική, μας υπενθυμίζει ότι ο ισλάμ μένει στην Ελλάδα ένα ευαίσθητό θέμα.