Les livres de prières de Jacob Ruebens. Un cas singulier de « manuscrits-frères » à Bruges vers 1550

Résumé Nl Fr En

Twee gebedenboeken, gemaakt voor de Bruggeling Jacob Ruebens, zijn bewaard gebleven. Door hun buitengewone gelijkenis kunnen ze doorgaan voor perfecte voorbeelden van een commerciële productie. Een opmerkelijk colofon, in het oudste exemplaar bewaard in Brussel (KBR, ms. IV 167), leert ons echter dat het, tegen alle verwachtingen in, om een op maat gemaakte tekst gaat, gekopieerd door een kartuizer ter attentie van een bevriende leek. De bestemmeling stelde zich niet tevreden met deze eenvoudige tekst. Hij vertrouwde de decoratie en illustratie ervan toe aan een professioneel miniaturist. Het resultaat leek hem te bevallen, want enkele jaren later plaatste hij een bestelling voor een duplicaat (privéverzameling). Dit zeldzame voorbeeld van “zuster-handschriften” biedt een unieke kans om twee productiewijzen te observeren die in het zestiende-eeuwse Brugge naast elkaar bestonden: enerzijds deze van de kloosterwereld, sober, zuinig, met weinig oog voor de esthetiek van het object; anderzijds die van het boekenambacht, gepokt en gemazeld in een traditie van efficiëntie en winstbejag, gericht op het uitzicht van een eindproduct dat, veel meer dan een eenvoudige hulp bij het bidden, ook een statussymbool was.

On conserve deux livres de prières réalisés pour le Brugeois Jacob Ruebens. Leur extraordinaire similitude pourrait les faire passer pour des exemples aboutis de production commerciale. Or, un remarquable colophon ajouté au plus ancien, conservé à Bruxelles (KBR, ms. IV 167), nous apprend qu’il s’agit, contre toute attente, d’un texte hautement individualisé, copié par un chartreux à l’adresse d’un ami laïc. Le destinataire ne se contente pas de ce texte dépouillé. Il en confie la décoration et l’illustration à un enlumineur de métier. Le résultat semble lui plaire car, quelques années plus tard, il passe commande d’un duplicata (collection privée). Cet exemple rare de « livres-frères » offre un terrain d’observation privilégié sur deux modes de production qui cohabitent à Bruges au XVIe siècle : celui du monde monastique, sobre, économe, peu regardant quant à la parure extérieure de l’objet ; à l’opposé, celui des métiers du livre, inscrits dans une tradition d’efficacité et de rendement, sensibles à l’apparence d’un produit fini qui, bien plus à leurs yeux qu’un simple support à la prière, était aussi un symbole de prestige appelé à rejaillir sur l’aura sociale de leur clientèle.

Two prayer books made for Jacob Ruebens, a Bruges citizen, are preserved. Due to their extraordinary similarity, they could pass for perfect examples of commercial production. A remarkable colophon, however, in the older copy kept in Brussels (KBR, ms. IV 167), informs us that, against all odds, it is a custom-made text, copied by a Carthusian for a lay friend. Obviously, the recipient was not content with this simple text. He entrusted a professional illuminator with its decoration and illustration. The result seems to have pleased him, for a few years later he ordered a duplicate (now in a private collection). This rare example of “twin” manuscripts offers a unique insight in two production methods that co-existed in sixteenth-century Bruges: that of the monastic world, sober, thrifty, and rather indifferent to the outward features of the object; juxtaposed by that of the book trade, aimed at efficiency and output, sensitive to the appearance of an end product which, much more than a simple aid to prayer, was also a status symbol destined to reflect on the social aura of their clientele.